FAQ’s over open leermateriaal

Op deze pagina behandelen we de meest gestelde vragen over open leermateriaal.

Wat is open leermateriaal?

Open leermateriaal is educatief materiaal dat door iedereen in alle omstandigheden zonder betaling kan worden opgeslagen, hergebruikt, aangepast, gecombineerd en gedeeld zonder dat er problemen ontstaan rond auteursrecht. 

Hierbij kunnen er bepaalde voorwaarden gelden: bijvoorbeeld dat de naam van de maker vermeld moet worden of dat het aangepaste werk dat je maakt onder dezelfde licentie moet worden gedeeld.

Wat zijn de voordelen van het gebruik van open leermateriaal?

Met open leermateriaal kun je als leraar beter inspelen op de talenten en behoeften van leerlingen. Het gebruik van open lesmateriaal vergroot daarnaast, bij de juiste inzet, de motivatie van leerlingen, het vermindert schooluitval, verhoogt leeropbrengsten en verbetert bovendien de aansluiting op de samenleving en de beroepspraktijk. Ook kun je met open leermaterialen snel inspelen op actuele thema’s in de samenleving.

Waar moet ik aan denken vóórdat ik begin met open leermateriaal maken of samenstellen?

Voor je begint met het maken van open leermateriaal is het verstandig om een aantal zaken helder in beeld te hebben. Bijvoorbeeld: welk vraagstuk je gaat oplossen, welke lesdoelen je wilt bereiken, voor welke leerlingen je les bestemd is, en met wie je gaat samenwerken. Is er al open leermateriaal te vinden dat je kunt aanpassen en hergebruiken of moet je alles ontwikkelen? Welk tool/tools ga je gebruiken om je materiaal vorm te geven? Aan wie vraag je feedback? Om je te helpen je ontwikkelproces goed vorm te geven en om uiteindelijk kwalitatief goed materiaal op te leveren kun je bijgaande materialen gebruiken.

Ontwerpproces open leermateriaal (impuls open leermateriaal) (in ontwikkeling)
Kwaliteitscriteria open leermateriaal (Impuls open leermateriaal)

Hoe kan ik zelf lesmateriaal maken?

Op het platform Wikiwijs kun je met Wikiwijs Maken zelf lesmateriaal maken. Dat worden arrangementen genoemd. Op een speciale omgeving kun je met tekst, audio, video en verschillende vraagtypen je eigen lessen maken, en deze ook weer delen met anderen. Kijk voor een uitleg hierover op de Kennisbank van Wikiwijs.

Hoe kan ik lesmateriaal dat ik vind op internet met anderen delen?

Je kunt lesmateriaal dat je vindt op internet (en dus niet zelf maakt) gemakkelijk delen op Wikiwijs. Dat doe je net als bij de lessen die je zelf maakt in een speciale omgeving hiervoor. Lees op de Kennisbank van Wikiwijs hoe je dit doet.

Hoe zorg ik dat mijn lesmateriaal goed vindbaar is voor anderen?

Je eigen lessen en gedeelde lessen kun je goed vindbaar maken voor anderen door zogenaamde ‘metadata’ toe te voegen. Dat zijn zoekwoorden die mensen in zoekprogramma’s invoeren. Zie ook hiervoor de Kennisbank.

Welke licenties kan ik tegenkomen als ik vrij toegankelijk leermateriaal vind?

Heb je vrij toegankelijk materiaal gevonden dan zul je, zeker als dit is gemaakt door scholen, universiteiten of publieke organisaties vaak een Creative Commons-licentie vinden. Creative Commons wordt wereldwijd gebruikt en bestaat uit een set aan standaardlicenties, die worden samengesteld uit een aantal componenten. Je kunt de componenten herkennen aan een afkorting, een korte tekst en een icoon.

BY – Naamsvermelding: je moet altijd de (oorspronkelijke) auteur vermelden als je het materiaal hergebruikt.
SA – Gelijk delen: maak je zelf een aangepaste versie van het oorspronkelijke leermateriaal, dan moet je dit onder dezelfde licentievoorwaarden delen.
NC – Niet commercieel: je mag het werk niet gebruiken voor commerciële doeleinden
ND – Geen afgeleide werken: je mag het werk niet gebruiken om aan te passen, op te knippen of te vertalen

Deze componenten worden gecombineerd tot 6 verschillende licenties. Uitgangspunt is dat leermateriaal mag worden opgeslagen, hergebruikt, aangepast, herschikt en gedeeld (de 5 R’s) waarbij afhankelijk van de combinatie voorwaarden en beperkingen kunnen gelden. Bij alle licenties is het verplicht de oorspronkelijke auteur van het werk te vermelden. Iedere combinatie heeft zijn eigen ‘logo’ met symbolen, zodat je snel kunt herkennen wat is toegestaan. Hieronder een overzicht van de verschillende Creative Commons-licenties, van minder naar meer voorwaarden en beperkingen.

CC-BY: Naamsvermelding
CC-BY-SA: Naamsvermelding – gelijk delen
CC-BY-NC: Naamsvermelding – niet commercieel
CC-BY-NC-SA: Naamsvermelding – niet commercieel – gelijk delen
CC-BY-ND: Naamsvermelding – geen afgeleide werken
CC-BY-NC-ND: Naamsvermelding – niet commercieel – geen afgeleide werken

Daarnaast zijn er ook nog twee verklaringen mogelijk. Strikt genomen is een verklaring niet hetzelfde als een licentie maar het maakt wel duidelijk wat er met het betreffende leermateriaal mogelijk is: 

CC-0: CC-0 publieke domein verklaring
In dit geval heeft de maker van het materiaal aangegeven dat hij/zij afziet van auteursrechten. Je mag het materiaal dus opslaan, hergebruiken, aanpassen, herschikken en delen (de 5 R’s)
PDM: Public domain mark
Er is verklaard dat bij het materiaal is vastgesteld dat er geen rechten op rusten. Ook nu zijn de 5 R’s van toepassen en mag het materiaal worden opgeslagen, hergebruikt, aangepast, herschikt en gedeeld.

Overige licenties

Naast de Creative Commons-licenties kun je op kosteloos toegankelijk materiaal ook veel andere licenties tegenkomen. Dit kan een vermelding zijn als ‘copyright <jaar> <maker>’ eventueel met de toevoeging ‘alle rechten voorbehouden, maar het kan ook gaan om ‘maatwerk’ licenties, die heel specifieke voorwaarden en beperkingen kennen. Lees dus altijd de kleine lettertjes.

Geen licentie

Belangrijk om te weten is, dat in Nederland op AL het materialen auteursrecht rust, óók wanneer geen licentie-informatie te vinden is. Vind je geen informatie dan mag je niets doen met het leermateriaal behalve downloaden voor privégebruik, gebruiken en ernaar linken, net als bij materiaal waarop ‘alle rechten voorbehouden’ is aangegeven.

Welke licenties geven aan dat materiaal ‘open’ is?

In onderstaand schema staan de meest voorkomende licenties, en in welke mate leermateriaal met deze licentie ‘open’ is. Staat de hele rij op groen zoals bij cc-zero, cc-by en cc-by-sa? Dan heb je te maken met open leermateriaal. In de andere gevallen voldoet de licentie niet aan de definitie. Maar natuurlijk kan het betreffende leermateriaal in dat geval nog steeds prima bruikbaar zijn in jouw situatie.

De voorwaarden die in een licentie zijn opgenomen vertellen je welke extra acties je moet uitvoeren of in welke omstandigheden het materiaal mag worden hergebruikt. Een bekende voorwaarde is bijvoorbeeld dat je het materiaal alleen mag hergebruiken als je de naam van de oorspronkelijke maker vermeld. Welke voorwaarden er gelden zijn indien van toepassing in het schema aangegeven.

	Licentie	Opslaan	Hergebruik	Hergebruik met aanpassing	Combineren	Voorwaarde: naamsvermelding	Voorwaarde: gelijk delen	Commercieel gebruik toegestaan
Volledig Open	cc-zero	a	a	a	a			a
	cc-by	a	a	a	a	Ja		a
	cc-by-sa	a	a	a	a	Ja	Ja	a
Semi-open	cc-by-nc	a	a	a	a	Ja		X
Semi-open	cc-by-nc-sa	a	a	a	a	Ja	Ja	X
Alleen delen	cc-by-nd	a	a	X	X	Ja
Alleen delen	cc-by-nc-nd	a	a	X	X	Ja	Ja	X
Lees de kleine lettertjes	©	Lees na	Lees na	Lees na	Lees na	Lees na	Lees na	Lees na

Is materiaal met een Creative Commons-licentie altijd open?

Nee. Alleen materiaal met een cc-by of cc-by-sa licentie is open. Je mag in alle gevallen het materiaal bewaren, aanpassen, combineren, hergebruiken en delen. Materiaal met cc-by-nc of cc-by-nc-sa licentie is semi-open. Zolang het niet voor commerciële doeleinden bedoeld is, mag je het aan materiaal bewaren, aanpassen, combineren, hergebruiken en delen.

Wat is verstandiger: altijd een eigen kopie maken van materiaal dat ik mag bewaren of met het origineel blijven werken?

Allebei heeft voor- en nadelen. Ga je je eigen versie van materiaal maken dan zul je beginnen vanuit een kopie. Maar ben je niet van plan wijzigingen aan te brengen dan zul je moeten afwegen wat in jouw situatie het beste is. Een kopie maken en daarmee zekerstellen dat het materiaal niet ‘verdwijnt’ maar waarbij je ook eventuele updates die de maker doet gaat missen, of blijven werken met het origineel. Dat hangt af van de aanbieder en ook van de techniek waarmee het materiaal tot stand is gekomen. Is het gemakkelijk om een eigen kopie te maken of kost dit veel tijd? Kortom, ga bestudeerd te werk en weeg per situatie voors en tegens tegen elkaar af.

Mogen anderen mijn materiaal aanpassen als ik het heb gedeeld met een open licentie?

Door het materiaal te delen met een open licentie verkrijgen anderen het recht om een kopie van het materiaal te maken en deze te bewerken. Het geeft anderen niet het recht (of de mogelijkheid) om jouw originele materiaal aan te passen. Bij de meest gebruikte open licenties: cc-by en cc-by-sa is het bovendien verplicht om de naam van de originele maker te vermelden.

Mag ik dan helemaal geen YouTube-filmpjes meer gebruiken?

Op verreweg de meeste YouTube-filmpjes rust geen open licentie. Maar dat betekent niet dat je helemaal geen YouTube-filmpjes kunt gebruiken. Je kunt naar de video’s linken of ze insluiten in je digitale les. Je leerlingen kunnen ze gewoon bekijken. Maar je mag de video’s niet downloaden en aanpassen.

Sommige YouTube-filmpjes hebben wél een open licentie. In dat geval mogen ze wel worden gedownload en aangepast.

Materiaal dat ik vind op internet is toch altijd open?

Het is een veel gehoorde misvatting dat je met materiaal dat je op internet vindt mag doen wat je wilt. Ook materialen op internet hebben een auteur. Die auteur heeft auteursrecht en bepaalt via de licentie het gebruiksrecht van het materiaal. Let dus altijd op de licentie.

Staat jouw vraag hier niet bij?

Neem contact met ons op!